زبان ترکی از گروه زبان های اورال – آلتائیک است که یک خانواده گسترده ای دارد و برخی از زبان شناسان بدرستی زبان های سومری ، عیلامی  و زبان ژاپنی ، کره ای ، آینو و زبان های سرخپوستی را  در در گروه زبان ترکی قرار می دهند.

 محمود کاشغری در کتاب هزارساله  " دیوان لغات الترک " دو زبان عربی و ترکی را دو اسب مسابقه می داند که در برخی از مواضع زبان ترکی پیشتاز و مقدم بر زبان عربی است. امیر علیشیر نوایی نیز در کتاب محاکمة اللغتین به برتری زبان ترکی بر فازسی اشاره می کند و نشان می دهد که نام بسیاری از آلات جنگی و شکار و ... از زبان ترکی وارد زبان فارسی شده است.

 ضرب المثل های بسیاری از زبان ترکی وارد زبان فارسی شده است از جمله " مار از پونه بدش می آید ، در لانه اش سبز می شود." ؛ " کوه به کوه نمی رسد ، آدم به آدم می رسد" ( دیوان لغات الترک)

 واژگان بسیاری از زبان ترکی وارد زبان فارسی شده است مانند : آقا ، اتاق،خاقان،خان، خانم ، قاشق ، قابلمه ، یوغورت

 زبان ترکی دارای یک ادبیات غنی می باشد و مثلا در کتاب هزار ساله دیوان لغات الترک واژه های " قوپوز " ( سه تار، تار) ، کؤک (آهنگ) ، ییر ( شعر و غزل)، قوشوق( قصیده و رجز) و ... نشان اهمیت شعر و موسیقی در میان ترکان بوده است .

 اشعار بسیاری از شعرای ترک در کتاب دیوان لغات الترک ذکر شده است اما متاسفانه کاشغری نام شاعران را ذکر نکرده است. بعدها شاعران بزرگی چون امیر علیشیر نوایی، عمادالدین نسیمی ، شاه اسماعیل ختایی ، ملا محمد فضولی و .... به تدوین دیوان اشعار پرداختند.

 لغتنامه های بسیاری برای  زبان ترکی نوشته شده است که از جمله کتاب هزار ساله دیوان لغات الترک محمود کاشغری ، الدراک للسان الاترک (712ه.ق / 1313 م.) ، محاکمة الغتین امیر علیشیر نوایی ، فرهنگ سنگلاخ تالیف میرزا مهدیخان استرآبادی ، قاموس شمس الدین سامی ، صحاح العجم و ....

 برای آشنایی با زیبایی واژگان ترکی تنها به واژگان صورت انسان توجه کنید و آنرا با فارسی و دیگر زبان ها مقایسه کنید:

باش (سر) ، دیش ( دندان) ، قاش (ابرو)

اوز (صورت) ، گؤز ( چشم) ، آغیز ( دهان) ، بنیز ( رنگ چهره) ، گنیز (حفره بینی)، بوغاز (گلو)

یاناق ( گونه) ، قولاق ( گوش) ، بوخاق (غبغب) ، داماق ( کام دهان)

آلین ( پیشانی) ، بورون ( بینی)، بئیین (مغز)

کیرپیک (مژگان) ، امزیک ( امگک : جاندانه ، ملاج سر)

 زبان ترکی در گستره بزرگی از آسیا و اروپا بعنوان زبان رسمی و درباری بکار می رفت.

برای نوشتن زبان ترکی از خط اورخون – یئنی سئی و بعدها از خط اویغوری و عربی استفاده شده است.

 بسیاری از شاعران ترک برای نشان دادن توان خود اشعار نغزی را به زبان فارسی سرودند و برای غنای زبان فارسی افزودند.

 البته وزن و قالب اشعار فارسی و عربی با وزن و قالب اشعار ترکی تفاوت فاحشی داشت. مصوت های زبان ترکی بسیار کوتاه تر از زبان فارسی و عربی است و گنجاندن کلمات ترکی در قالب اشعار فارسی و عربی بسیار سخت است.

زبان ترکی با قاعده ترین زبان دنیاست و تنها یک فعل بی قاعده دارد. قانون هماهنگی واکه ای زبان ترکی را به شکل یک زبان گوشنواز و دلنشین در آورده است.  

 ترکان در نوشتن کتاب در علم سیاست نیز پیشگام بوده اند و یوسف خاص حاجب کتاب معروف " قوتادغو بیلیک " را بزبان ترکی سروده است. اوغوز نامه ها نیزیک کتاب سیاسی – تاریخی بوده اند.

 تون یوکوک وزیر مشهور گؤک ترک ها به سه امپراطور ترک خدمت کرده و یک سیاستمدار با فرهنگ و کارآزموده بود. یادمان های بجا مانده در دشت اورخون بنام های " بیلگه خاقان " (734 م.) ، " کول تکین " (732 م.) ،" تون یوکوک " (710-716 م.) از سنگ نوشته های سیاسی ترکان است.

 سلاطین ترک " خاقان "  یا " خان " خوانده می شد. یابغو / جبغو نیز تحت نظر خاقان حکومت می می کرد و " طرخان " نیز مقامی پایین تر از یابغو / جبغو بود . فرمانده لشکر " سو باشی " نامیده می شد . دسته ای که برای تعقیب دشمن فرستاده می شد " یاغیچی " نامیده می شد.

 ترکان امپراطوری های بزرگی را در پهنه  گسترده ای از جهان بوجو آوردند. امپراطوری هون ، امپراطوری گؤک ترک ، امپراطوری سلجوقیان ، غزنویان ، گورکانیان هند ، امپراطوری صفوی و ...

 بناهای متعددی در دوره ی حکومت ترکان در مناطق گسترده از آسیا و اروپا ساخته شده است از جمله تاج محل در هندوستان در دوره ی گورکانیان هند ، ارک تبریز ، دانشگاه ربع رشیدی ، گؤی مسجد ( مسجد کبود) در تبریز و ...

 عرفای مشهوری از جمله " یونس امره " در آناتولی ، عماد الدین نسیمی شروانی ، شیخ صفی الدین اردبیلی ، جلال الدین مولوی و ... از میان ترکان برخاسته اند.

نسیمی از شاگردان شیخ فضل الله نعیمی تبریزی و از بزرگان طریقت حروفیه بود که در راه رسیدن به معشوق الهی ، زنده – زنده پوستش را کندند.

 در زمینه ی " تعبیر خواب " کتاب معروف " ایرق بیتیک " بزبان ترکی موجود است.

ترکان به ستاره شناسی و نجوم علاقه وافری داشتند . منجمین بسیاری در دوره حکومت های سلجوقی و مغول و گورکانی و .... پرورش یافتند. زیج های بسیاری از جمله زیج ایلخانی نوشته شد و رصدخانه الغ بیگ و رصد خانه مراغه ساخته شد.

 ترک در زبان فارسی  از رودکی سمرقندی تاکنون به معنای " زیبا رو " بوده است.

 برخی سعی می کنند که زادگاه ترکان را کوه های آلتایی نشان دهند تا آنان را بدور از فرهنگی جهان آنروز نشان دهند. در حالی که ترکان عیلامی و سومری  بنیانگذار تمدن های بزرگ بوده اند. بسیاری از واژگان سومری  هنوز در زبان ترکی خود نمایی می کنند.

آنا   ama

آتا   adda

داراق/ تاراق (شانه ، جدا کننده موی سر) (جدا کردن)   tar